W dniu 19 lipca 2010 r. weszła w życie ustawa z 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym („ustawa o pozwach grupowych” lub „Ustawa”). Nowa regulacja przyniosła duże nadzieje dla poszkodowanych oraz obawy wśród potencjalnych pozwanych. Przed oczami stawiano sobie amerykański pierwowzór w postaci class action. Ten amerykański świetnie funkcjonujący model, swoisty fenomen, przez długi czas nie miał swojego europejskiego odpowiednika. W latach 80 XX wieku tego typu rozwiązania wprowadziły Hiszpania, Włochy, Niemcy, Holandia, Szwecja, Finlandia, Norwegia oraz Dania.
Szybkość, Taniość, Skuteczność
Pozwy grupowe są ważnym i cennym elementem systemu prawnego, gdyż umożliwiając łączenie w jednym procesie roszczeń w stosunku do sprawcy szkody, pozwalają poszkodowanym na skuteczne ich dochodzenie. Pozew zbiorowy niesie ze sobą niepodważalne korzyści w postaci przyśpieszenia postępowania i zwiększenia jego efektywności, jak również znaczącego obniżenia kosztów. Jest to rozwiązanie szczególnie przydatne w sytuacji niewielkiej wysokości szkód poniesionych przez poszczególne jednostki. Wystąpienie z powództwem przez każdą z nich mijałoby się najczęściej z celem, z uwagi na przewagę kosztów nad możliwymi do osiągnięcia korzyściami. W tym właśnie upatruje się główną zaletę pozwów zbiorowych – obciążenie sprawcy szkody kosztami jej naprawienia i jednocześnie zapobieżenie wyrządzeniu przez niego szkód w przyszłości. Sytuacja niewielkiej wysokości indywidualnej szkody powoduje bowiem, że sprawca szkody często po prostu czuje się bezkarny. W tym kontekście pozwy zbiorowe odnoszą pozytywny skutek w postaci modyfikowania zachowań dużych grup zawodowych oraz korporacji. Pozwani w takich sprawach przedsiębiorcy najczęściej decydują się na polubowne zakończenie sporu, aby uniknąć negatywnych konsekwencji procesu dla swojego wizerunku. Rozpatrzenie wielu roszczeń w jednym postępowaniu zapobiega również różnicom w stosowaniu i interpretacji prawa w każdej z indywidualnych spraw przez sądy.
Co najmniej 10 osób, ujednolicenie roszczeń
Postępowanie grupowe występuje gdy co najmniej 10 osób dochodzi roszczeń jednego rodzaju opartych na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej (vide: art. 1 ust. 1 Ustawy i art. 72 § 1 pkt. 1 k.p.c.). Stosownie do uzasadnienia projektu Ustawy z jednakową podstawą faktyczną mamy do czynienia w przypadku korzystania z usług jednego banku, kuracji jednym medykamentem, zamieszkiwania w strefie oddziaływania tego samego zakładu czy uczestniczenia w tym samym wypadku drogowym. Po wniesieniu pozwu przez grupę co najmniej 10 osób, pozwany ma prawo do wniesienia zarzutów formalnych co do członkostwa określonych osób w grupie. Jeżeli po zbadaniu tych zarzutów grupa będzie liczyła co najmniej 10 osób, sąd będzie mógł przystąpić do merytorycznego rozpoznania sprawy. W innym przypadku sąd odrzuci pozew. Ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego sąd zamieszcza w ogólnokrajowej prasie, wzywając zainteresowanych do przystąpienia do grupy w określonym przez siebie terminie.
Ustawa wprowadza obowiązek ujednolicenia roszczeń pieniężnych członków grupy, przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy. Tym samym niektórzy członkowie muszą zrezygnować z dochodzenia części swoich roszczeń w celu ujednolicenia ich z roszczeniami o mniejszej wartości pozostałych członków grupy. Ustawodawca zezwolił na ujednolicanie roszczeń w podgrupach liczących co najmniej dwie osoby. Jedynym kryterium przynależności do konkretnej podgrupy jest wysokość roszczenia pieniężnego dochodzonego w postępowaniu grupowym, ustalona na podstawie wspólnych okoliczności faktycznych.
Każda grupa jest zobowiązana do wybrania swojego reprezentanta (członek grupy lub powiatowy/ miejski rzecznik praw konsumentów). Reprezentant grupy wytacza powództwo oraz prowadzi je na rzecz wszystkich członków grupy, jednocześnie pozostali członkowie grupy nie mają praw i obowiązków wynikających z bycia stroną w tradycyjnym procesie. Grupa musi być ponadto obowiązkowo reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, czyli adwokata lub radcę prawnego. Postępowanie grupowe podlega właściwości sądu okręgowego, który rozpoznaje sprawę w składzie trzech sędziów.
Niedoskonałe prawo
Ustawa o pozwach grupowych ma zastosowanie włącznie w sprawach dotyczących ochrony konsumentów z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z tytułu czynów niedozwolonych oraz przez produkt niebezpieczny. Jednocześnie Ustawy nie stosuje się do roszczeń o ochronę dóbr osobistych (vide: art. 1 ust. 2 Ustawy). Zapis ten jest daleki od precyzji. Należy zwrócić uwagę, że szkoda wyrządzona przez czyn niedozwolony może przybrać postać zarówno szkody majątkowej jak i niemajątkowej (cierpienie, ból, poczucie krzywdy itp.). Podobnie z tytułu naruszenia dobra osobistego, np. zdrowia, przysługuje m.in. roszczenie o naprawienie szkody majątkowej oraz o zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową (krzywdę). Ustawa w żadnym miejscu nie precyzuje, czy wyłączenie spod jej rygoru dóbr osobistych oznacza wyłączenie możliwości dochodzenia na jej podstawie roszczeń z tytułu szkód niemajątkowych. Kontrowersje w tym względzie wyniknęły w związku z rozpatrywaniem pozwu grupowego poszkodowanych w głośnej katastrofie hali MTK w Katowicach z 2006 r. i niestety zostały rozstrzygnięte w sposób niekorzystny dla poszkodowanych.
Pozwany może domagać się od strony powodowej wniesienia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w wysokości nie wyższej niż 20% wartości przedmiotu sporu. Instytucja ta ma na celu ochronę interesów pozwanego. Ustawa nie ustanawia jednak żadnych kryteriów badania przez sąd zasadności żądania przez pozwanego wniesienia kaucji. W konsekwencji należy liczyć się z tym, iż pozwani będą żądać zabezpieczenia, licząc, że grupa nie będzie w stanie spełnić tego wymogu. Brak wpłacenia kaucji w wyznaczonym terminies kutkuje odrzuceniem pozwu lub środka odwoławczego i orzeczeniem o kosztach, jak w przypadku cofnięcia pozwu.
Konkluzje
Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego instytucji pozwów zbiorowych łączyło się z dużymi nadziejami ze strony poszkodowanych, jak również z obawami potencjalnych pozwanych, zwłaszcza z sektorów bankowego, farmaceutycznego, deweloperskiego i tytoniowego. Konstrukcja pozwu zbiorowego wprowadzona na mocy Ustawy budzi jednak znaczne kontrowersje. Okazuje się, że nie jest to sposób na szybkie zakończenie sporu. Skomplikowana procedura powoduje duże możliwości przewlekania postępowania przez pozwanych. W rezultacie żaden z dotychczas złożonych pozwów nie doszedł do stadium merytorycznego rozpoznania. Reasumując, konstrukcja pozwu zbiorowego wprowadzona na mocy Ustawy nie do końca przystaje do wymogów obrotu prawnego, w związku z czym wymaga nowelizacji.
